Melamet Hırkası Giyenler: 17. Yüzyıl Öncesinde Heterodoks Türk Derviş Topluluklarının Adlandırılması ve Alevilik ile İlişkileri

11. ve 13. yüzyıllar arasında Orta Asya’dan Anadolu’ya göçlerle gelerek burayı yurt edinen Türkmen dervişler onlara bağlı toplulukların önemli bir çoğunluğunu tanımlamaya yönelik olarak bu tasavvuf anlayışları inanç merkezli ritüel kimlikleri bağlamında Kalenderi, Cavlaki, Haydari, Vefai, Babai, Kızılbaş, Bektaşi, Rafızi, Abdal, Işık Torlak gibi adlandırmalar kullanılmıştır. Bu adlandırmaların çoğunu, yaşadıkları dönemde mevcut olan din siyaset anlayışının dışında kaldıkları aynı zamanda ezoterik yapıda dinî ritüellere sahip oldukları için dışarıdan tanımlanma girişimleri neticesinde alan topluluklar, akademik çalışmalarda da şeriat (din yasaları) Sünni Şii anlayışın kalmaları nedeniyle araştırmacılar tarafından “heterodoks” terimi çatısı altında tanımlanmıştır. Ancak söz konusu topluluklar kullanılan birbirinden farklı tarikat ya grupları tanımlayıp tanımlamadığı hususu ise beraberinde yeni tartışmayı getirmiştir. Mevcut literatürde; çoğunlukla dönemin arşiv belgeleri, tarih kaynakları, menâkıbnâme türündeki eserleri tezkireler çerçevesinde topluluklara mensup olmayan kimselerin kaleme aldıkları eser belgelerdeki tespitler üzerinden yapılan adlandırma tanımlamalar değerlendirmeler yapılmış, ancak topluluk mensubu topluluğa yakın yaklaşımları göz ardı edilmiştir. tespitten hareketle çalışmamızda, adı geçen heterodoks adlandırılması hakkında bilhassa önünde bulundurularak karşılaştırmalı inceleme yapılmıştır. doğrultuda yapısını etmeyen emik etik yaklaşım kullanılmış, çerçevede incelemelerde çoğunluğunun kendilerini inançsal kimlik, tasavvufî doktrin, evreni bağlamlarında ayrı görmedikleri yukarıda saydığımız adlandırmalara farklılıkların “dışarıdan tanımlama” girişimlerinin neticesi olduğu görülmüştür.